Leki recepturowe w aptece – ściąga

Są tańszą alternatywą dla gotowych leków, łatwo modyfikować ich skład według indywidualnych potrzeb. Czym są i co zawierają leki recepturowe?
Justyna Jurkowska

Pacjenci z atopowym zapaleniem skóry nie raz spotkali się z receptą wystawioną przez lekarza na lek recepturowy. Preparat ten wykonuje się w aptece, w specjalnym pomieszczeniu recepturowym. Jeśli w skład leku wchodzi antybiotyk, przyrządzany jest on w warunkach aseptycznych, tj. pod lożą laminarną ze specjalnym nawiewem powietrza i filtrami Najczęściej przepisywanym typem leku recepturowego u pacjentów z AZS są maści (łac. Unguentum) lub kremy (łac. Cremor).

Maści – wyróżnia się kilka typów:

Maści hydrofobowe (lipofilowe; tzn. nie „lubiące” wody, „lubiące” tłuszcze) – charakteryzują się bardzo małą zdolnością związania wody lub nie wiążą jej w ogóle. Przykładem podłoży stosowanych do takich maści są: wazelina biała (va selinum album), wazelina żółta (vaselinum flavum), parafina stała (paraffinum solidum), parafina ciekła (paraffin liquidum), woski (cera) i smalec wieprzowy (adeps suillus).

Maści absorpcyjne – mogą związać niewielką ilość wody. Składają się ze związku hydrofobowego (nie lubiącego wody) i emulgatora. Przykładem podłoży stosowanych do maści absorpcyjnych są: unguentum simplex – lanolina bezwodna i wazelina żółta; unguentum album – wosk biały i wazelina biała; euceryna II – cholesterol, alkoholcetylowy, wazelina biała; euceryna I – alkohol cetostearylowy, alkohole sterolowe z lanoliny, wazelina biała.

Emulgator jest to związek pozwalający na połączenie się wody i oleju, tworząc micele. Wyróżniamy dwa typy emulsji: o/w (czyli olej w wodzie) oraz w/o (woda w oleju).

Maści hydrofilowe – do ich przyrządzania używa się pod łoży żelowych (lubiących wodę), składających się z makro goli, znanych pod nazwą PEG.

 

Kremy

Kremy natomiast składają się z części wodnej, emulgatora i części tłuszczowej. Ze względu na ich budowę możemy podzielić je na:

Kremy hydrofobowe – Tworzą emulsję typu w/o, czyli krople wody zawieszone są w oleju. Emulgatory stosowane do przygotowania kremu hydrofobowego to: lanolina i różne glicerydy kwasów tłuszczowych.

Kremy hydrofilowe – tworzą emulsję typu o/w, gdzie kro ple oleju zawieszone są w wodzie. Emulgatory stosowane w tych typach kremów to mydła sodowe, polisorbaty. Ponadto substancja lecznicza może być w maści rozpuszczona, zawieszona lub zemulgowana, przez co maści dzieli się na maści roztwory, maści zawiesiny i emulsje.

Inny skład maści na sygnaturze i na recepcie

Farmaceuta może zmodyfikować lek recepturowy jeśli preparat ten nie jest możliwy do wykonania według schematu zamieszczonego na recepcie, ze względu na niezgodności jakie mogą w nim wystąpić.

Na przykład:
Lekarz zapisał na recepcie:
3% sol. Ac. Borici 10
Vaselini albi ad 100
m.f. unguentum

Kwas borowy występuje tu w postaci roztworu, natomiast wazelina biała jest podłożem hydrofobowym (nie lubiącym wody), przez co maść będzie się cały czas rozwarstwiać. Farmaceuta w takim przypadku może dodać lanoliny, która pełni rolę emulgatora, zmniejszając ilość wazeliny białej w końcowym preparacie.

Przykłady maści stosowanych w AZS:

Maść cholesterolowa
Rp. Aquae destillatae
40,0
Ung. Cholesteroli ad
100,0
M.f. ung

Maść cholesterolowa (unguentum cholesteroli) jest podło żem bardzo często stosowanym w emulsjach ze względu na łatwość wiązania wody. Nie powoduje uczuleń, tworzy na powierzchni skóry okluzyjny film, ma działanie natłuszczające i ochraniające. [składy 1 i 2 to opcje do tego opisu]
Ung. Cholesteroli –
maść cholesterolowa
– pełny skład
Rp. Cholesteroli 3,0
Vaselini albi 18,0
Paraffini solidi 15,0
Paraffini liquidi 64,0

Maść witaminowa z kwasem borowym
Rp. Vit. A liq.
Vit. E liq. aa 10,0
Sol. 3% Ac. borici 20,0
Lekobaza ad 100,0

Maść witaminową z kwasem borowym działa przeciwzapalnie, regenerująco i ochraniająco. Emulsja ta wykonana będzie na podłożu zwanym lekobazą (hascobazą). Jest to specjalne pod łoże o bardzo dużej zdolności wiązania wody, aż do konsystencji mleczka kosmetycznego. Lekobaza składa się z: parafin ciekłej, wazeliny białej, monostearynianu glicerolu SE, alkoholu cetostearylowego, polisorbatu 40, triglicerydy nasyconych kwasów tłuszczowych o średniej długości łańcucha, glikolu propylenowego, krzemionki koloidalnej bezwodnej, kwasu sorbinowego (środek konserwujący) i wody oczyszczonej.

Lekobaza innej firmy produkującej to podłoże (Fagron) nie zawiera w składzie środka konserwującego.

Krem przeciwzapalny
Rp. Hydrocortisoni
0,25
Eucerini
Aquae dest. aa ad
100,0
M.f. cremor

Krem ten ma działanie przeciwzapalne ze względu na obecność hydrokortyzonu (miejscowego sterydu). Dzięki recepturze aptecznej można przyrządzać maści z mniejszą jego zawartością, niż preparaty gotowe, przez co lekarz może za ordynować lek do stosowania u mniejszych dzieci. Maść taką można wzbogacić o mocznik (urea) o działaniu nawilżającym skórę.

Maść odkażająca
Rp. Acidi salicylici 3,0
Erythromycini 1,0
Vaselini ad 100,0
M.f. ung.

Maść tę stosuje się w przypadku nadkażeń skóry. Zawiera w swoim składzie erytromycynę, czyli antybiotyk. Dodatkowo jest to maść zawiesina – nie zawiera wody, nie ma emulgatora, rozdrobione substancje stałe (kwas salicylowy i erytromycyna) zawieszone są w podłożu, czyli wazelinie.

Maść odkażająca
Rp. Gentamycini 0,08
Aq. destill. 20,0
Eucerini ad 100,0
M.f. ung.

Jest to inny przykład maści z antybiotykiem (gentamycyna), jednak w tym przypadku jest on rozpuszczony w wodzie a następnie emulguje się roztwór za pomocą euceryny. W artykule znajduje się jedynie kilka przykładów z wielkie go zbioru receptur. Lekarz na podstawie objawów pacjenta może dobrać skład leku robionego indywidualnie, przy jednocześnie niskiej cenie.

Przechowywanie i data przydatności leku recepturowego

Wszystkie leki recepturowe należy przechowywać w szczelnie zamkniętym opakowaniu, poniżej 25 stopni, bez dostępu światła. Okres przydatności maści bez dodatku wody wynosi 3 miesiące, preparatów z dodatkiem wody bez środków konserwujących – nie dłużej niż 7 dni natomiast przechowywanych w lodówce (temp. 2-8 stopni) – nie dłużej niż 14 dni. Jeśli preparat zawierający wodę posiada środki konserwujące, można go przechowywać przez 30 dni. 

 

 

Justyna Jurkowska

Magister farmacji, studiowała na Wydziale Farmaceutycznym Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego na specjalistycznym bloku – Farmacja Kliniczna. Była przewodnicząca Koła Naukowego Opieki Farmaceutycznej „Panaceum”. Brała udział w przeglądach lekowych, szkoleniach pilotażu Opieki Farmaceutycznej z największym portalem dla farmaceutów opieka.farm. Promotorka opieki farmaceutycznej, jako skutecznego narzędzia pomagającego w optymalizacji farmakoterapii pacjenta oraz lepszej współpracy z lekarzami.

 

---

 

Bibliografia

1. dr n. med. Anna Baran, prof. dr hab. n. med. Iwona Flisiak, Jakie preparaty recepturowe można zalecać do stosowania u pacjentów z AZS?, www.mp.pl

2. dr farm. Piotr Belniak, Receptura na co dzień – maści – unguenta., Aptekarz Polski, 12/2008, nr 28

3. mgr farm. Barbara Pandyra-Kowalska, dr n. med. Andrzej Jaworek, Receptura okiem praktyka – część druga. Dobór podłoża w zależności od problemu terapeutycznego., Aptekarz Polski, 02/05/2019

4. Farmakopea Polska, wydanie XI, Warszawa 2017